سومریان

سومر (یا شومر) یکی از تمدن های نخستین خاورمیانه باستان بود که از زمان نخستین اسناد ثبت شده در میانه هزاره چهارم ق.م، تا برآمدن بابل در اواخر هزاره سوم ق.م، در بخش جنوبی میان دو رود (جنوب خاوری عراق کنونی) قرار گرفته بود. به نظر می رسد که سومر، به همراه مصر باستان، نخستین جوامعی باشند که در سکونت گاه های دائمی زندگی می کردند.

نژاد و خاستگاه سومریان

درباره خاستگاه سومریان پیش از آمدن ایشان به میان دو رود هیچ سند و گواه و راهنمای تاریخی وجود ندارد برخی از دانشمندان خاستگاه ایشان را از فلات ایران و از سوی خاور دانسته اند. علی‌پاشا صالح، سومریان را از تبار قفقازی (هم نژاد با چچن‌ها و گرجی‌ها) دانسته و خط سیر مهاجرت ایشان را از شمال باختری ایران نوشته است ولی برای اثبات این نظریه مدرکی تاریخی وجود ندارد. سومریان مردمانی غیر سامی بودند.

عبارت شومر، که سومر نیز از آن سرچشمه می گیرد، به احتمال از عبارت (ki-en-gi(r گرفته شده است که یک کلمه سومری است برای سومر. احتمالا به معنی «سرزمین سومری زبانان». چنانچه کلمه شومر از (ki-en-gi(r گرفته شده باشد، پس شینهر Shinar بابلی، سنگر Sngr مصری و شنهر (Šanhar(a هیتیایی، شکل و تلفظ باختری شومر است، اما این احتمال هم وجود دارد که کلمه شومر، یک عبارت اکّدی، برای جنوب بابل بوده باشد.

ورود سومریان

تاریخ ورود سومریان به این سرزمین بطور دقیق شناخته شده نیست، ولی بر اساس کاوشهای باستان‌شناسان سومریان حدودا 4.500 سال ق.م اولین تمدن درخشان بشری را پایه گذاری کردند و دولت شهرهای باشکوهی چون اور، اوروک، نیپور، کیش، لاگاش، اریدو و غیره بنا نهادند، لازمه ایجاد چنین تمدنی اینست که سومریان حداقل 500 سال پیش از بوجود آوردن دولت شهرها، در منطقه حضورداشته باشند یعنی می‌توان گفت سومریان 5.000 - 4.000 سال ق.م در منطقه میان دو رود بوده اند. این باور که چرا سومریان را اولین قوم تشکل یافته میخوانند چند علت دارد. ابتدایی‌ترین و برترین آثار کشاورزی که نشانهٔ زندگی اجتماعی آنان است، ابزار سازی و دانش استفاده از فلزات، خط و نوشته که مهم‌ترین اختراع بشری است (خط سومریان میخی بوده و حدود 4.500 تا 5.000 سال قدمت دارد) و وجود شهرهای مستقل.

زبان سومریان

زبانشناسان زبان سومری را جزء زبان‌های تکخانواده (منفرد) یعنی بدون خویشاوندی در میان زبان های امروزی دسته بندی کرده اند. برخی تلاش‌ها در پیوند دادن زبان سومری با زبان‌های دراویدی هند، اورالی و نیز آلتایی با شکست روبرو شده است.

در مورد ریشه زبانی این قوم اختلاف نظر بین تاریخ دانان وجود دارد. دانشنامه بریتانیکا مینویسد: «زبان سومری، زبانی منفرد و کهن‌ترین زبان مکتوب موجود است. این زبان برای نخستین بار در حدود 3.100 ق.م در جنوب میان دو رود گواهی گردیده و در طول هزاره سوم ق.م. رشد و گسترش یافته است. در حدود 2.000 ق.م، زبان سومری به عنوان زبانی محاوره ای، با زبان سامی اکدی (آشوری- بابلی) جایگزین شد اما کاربرد کتبی آن کمابیش تا پایان حیات زبان اکدی، در حوالی آغاز عصر مسیحیت، ادامه داشت. زبان سومری هرگز بسیار فراتر از مرزهای اصلی خود در جنوب میان دو رود گسترش نیافت؛ شمار اندک گویندگان بومی این زبان، تناسبی با اهمیت عظیم و تأثیرات زبان سومری بر توسعه تمدن میان رودان و تمدن‌های دیگر، در همه مراحل آنان، نداشت».

واژه های سومری در دیگر زبان ها

دیپی: واژه سومری دوب DUB که معنی کتیبه و سنگ نوشته را دارد، در زبان ایلامی (خوزی) به گونه ی Tup-pi-me به همان معنا دیده می شود. در زبان پارسی باستان نیز به گونه ی دیپی دیده می شود. و از آن مشتقات گوناگونی درست شد مانند دیپیر (دبیر)، دیپیستان (دبستان)، دیپی‌وان (دیوان) و دبیرستان. اما این که این واژه از کدام زبان است شاید براستی نتوان مشخص کرد، زیرا ایلامی ها هم همپای سومریان بوده اند.

تصورات دینی سومریان

باستان‌شناسان بر این باورند که سومریان بت‌پرست بوده اند. مردمان آن اعصار مانند عیلامیان، هورییان، کاسی ها، اورارتوها و... همه بت می‌پرستیدند و یکتاپرستی هنوز مطرح نبود. یادآوری این نکته لازم است که بت پرستی سومریان با نوع بت پرستی اکدیان و آشوریان فرق اساسی داشته است.

علاوه بر خدایگان مجزایی که مختص هر شهر سومری بوده است سه رب‌النوع مشترک نیزداشته‌اند:

1- آنو – فرمانروای آسمانها

2- بعل – خدای زمین

3- اآ – خدای دره عمیق

خدایان یاد شده خدابانوی روح‌های پاک ونجیب بودند و سومریان برای در امان ماندن از ارواح خبیث ،عفریت و دیو قربانی نموده و نذرونیاز می‌کردند. به بیان دیگر ایشان به مثابه آموزه های دین زرتشت به دو نیروی خیر وشر باور داشتند. آنها به روح وغلبه نهایی خیر برشر باور داشته و برای در امان ماندن از شر قربانی می‌‌کردند. بعضی از خدایان دارای همسر بودند و بسیاری از رب النوعها نیز دارای پدری از جنس خدا بودند.

از نظر سومریان، خداوندان نیز چون انسان دارای غضب، شهوت، سنگ دلی، عشق، نفرت و سایر صفات بودند و مانند روحانیان زرتشتی، خادمان دینی سومری نیز ارج و قرب فراوانی درتوده‌های مردم داشتند.

سومریان باور داشتند که خدایان نیز چون شاهان زندگی همراه با رفاه و آسایش دارند به این دلیل نیایشگاههایشان را مزین به اشیاء قیمتی و جواهرات ووسایل زینتی می‌‌کردندکه شباهتی تام با آتشکده‌های زرتشتی داشته است.

آنان بزرگ شهر را "پاتئسی" می‌‌نامیدند و باور داشتند که او به نیابت از خدایان به رتق وفتق امور شهر می‌‌پردازد.

شهر کشوره

سومر در اواخر هزاره چهارم ق.م، به تعداد زیادی شهر-کشور مستقل تقسیم شده بود. هر کدام از این شهر-کشورها بر معبدی که مختص خدای نگهبان شهر بود، مرکزیت یافته بود؛ و توسط یک کاهن («انسی» ensi) یا پادشاه («لوگال» lugal)، که صمیمانه تشریفات مذهبی شهر را به انجام می رساند، اداره می شد.

شهر-کشورهای اصلی سومر (از شمال بهجنوب) به شرح زیر است: