گاهشمار تاریخ ایران و جهان

نقشه‌ای از سرزمین ایلام باستان (قرمز) و نواحی همسایه آن. خلیج فارس در عصر مفرغ گسترش بیشتری رو به شمال باختری داشت.

تمدن عیلام یکی از کهن‌ترین و نخستین تمدن‌های جهان است. بر اساس بخش‌بندی جغرافیایی امروز، عیلام باستان سرزمین‌های خوزستان، فارس، ایلام و بخش‌هایی از استان‌های بوشهر، استان کرمان، لرستان و کردستان را در بر داشته است.

عيلاميان خود، سرزمينشان را هالتامتی می خواندند. اکديان واژه هالتامتی را بر اساس قواعد زبان خود علامتو تلفظ ی کردند و اين واژه در تورات به صورت علام (Elam) نگاه داشته شده است.

سمت چپ؛ تصویر یک زن عیلامی

علامتو در زبان اکّدی به معنای سرزمين مرتفع است. در حقيقت سرزمين های نيمه كوهستانی باختر ايران كه در برخی جاها بلندای چندانی نيز از زمين نداشتند برای ساكنان جلگه های پست عراق كنونی سرزمين مرتفعی محسوب می شد. اين نام تا سده 13 ق.م به اين ناحيه اطلاق می شده اما از آن زمان به بعد در سنگ نبشته های عيلامی و بومی آن را "انشان سوسنکا" يا سرزمين "انشان و شوش" ناميده اند؛ علت پيدايش اين نام به ظاهر به قدرت رسيدن حکومت ايالت انشان بوده که بر نواحی پیرامون نيز استيلا يافته بود.

در سنگ نبشته های دوران هخامنشی از انشان با عنوان انزان ياد شده است، اما بابلی ها و آشوری ها هنوز هم آن سرزمين را علام می خواندند. هخامنشيان چون با ايالت اوژ (هوز) که بخشی از کهکيلويه امروزی را دربرمی گرفته است همجوار بوده اند، سرزمين عيلام را به نام اوژ می خواندند و به همين سبب در متن پارسی سنگ نبشته های آنان هم هر جا که سخن از اين سرزمين رفته، به صورت اوژ ثبت است. اين واژه در نوشتار های ايلامی به دو صورت خوز و اوز خوانده می شده است.

مورخان يونانی گفته اند که در ناحيه خاوری شهر کنونی اهواز، مردمانی به نام اوکسی ساکن بوده اند. اين واژه، يونانی شده «اوژ» است.
در زبان پهلوی، وازه «اوژ» پارسی به صورت «هووج» تلفظ شده است.

در زبان ايرانی باستانی تغيير حرف "ه" به "خ" معمول بوده که نمونه های آن را می توان در «هور زميه» = خوارزم و «هور» = خور(شيد) ديد.

امروزه، نام های هالتامتی و اوژ، در واژگان ايالاتی چون ايلام و خوزستان (به معنی سرزمين خوز ها) نگاه داشته شده است.

زبان عیلامی با هیچیک از زبان‌های سامی و هندواروپايی ارتباط نداشته و زبانی منفرد به‌حساب می‌آيد. برخی از پژوهشگران این زبان را با زبان دراویدی در هند هم‌خانواده می دانند.

زبانِ عيلامی‌، جایگاه خود را پس از ورود اقوام آریائی نیز حفظ كرد و زبان دوم نوشتاری‌ حكومتِ ايران در دورانِ هخامنشی بود. در بيشتر سنگ نوشته های عصرِ هخامنشی ترجمه عيلامی و بابلی (زبان بين المللی آن روزگار) نوشته ها نيز آمده است.

ابن نديم صاحب «الفهرست» در نقل قولی از المقنع (عبدالله ابن المقفع) زبان‌های ايرانی را "پهلوی، دری، خوزی، پارسی و سريانی" می‌شمارد كه گواهی‌ست بر حضور زبان عيلامی (خوزی) تا اوايل دوران اسلامی.

این بنا که در ۱۹۷۹ در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت در استان خوزستان ایران، جنوب شرقی شهر باستانی شوش قرار گرفته است. ساخت آن در حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد و توسط اونتاش-گال برای ستایش خدا اینشوشیناک نگهبان شوش انجام شده است. این بنا در حمله آشوربانیپال به همراه تمدن عیلام نابود شد و پس از آن زیر خاک مدفون بود تا دوران معاصر که توسط رومن گریشمن عیلام‌شناس فرانسوی خاکبرداری گردید.

عیلامیان

تاریخ عیلام

ویکی پدیا فارسی، تمدن عیلام