نخستین پادشاهان

سرزمین اورارتو تحت پادشاهی آرامو

«آرامو» (858 - 844 ق.م) نخستین پادشاه شناخته شده اورارتو است که در دوران پادشاهی «شلم نصر سوّم» شاه آشور (859 - 824 ق.م) می زیست. او قوم نایری را در برابر تهدید امپراتوری آشور متحد ساخت، و بدین ترتیب پادشاهی اورارتو آراسته شد. تختگاه او شهر «ارزَشکون» بود. این شهر توسط شلم نصر سوّم ویران گشت.

پنداشته می شود که آرامو (یا آرامه) یکی از نیاکان افسانه ای ارمنی ها می باشد.

از جانشین او، «لوتیپری» (844 - 834 ق.م) نیز چیز کمی دانسته شده است. ادعا می شود که او پدر «ساردوری» پادشاه بعدی اورارتو می باشد. به نظر می رسد که دوران پادشاهی وی، پس از ویران شدن شهر «ارزشکون» آغاز شده باشد.

 

نیرو گرفتن اورارتو

«ساردوری یکم» (834 - 828 ق.م)، پایتخت اورارتو را به شهر «توشپا» (وان کنونی) انتقال داد. «ایشپوئینی» (828 - 810 ق.م) فرزندش، به شهر ماننایی «موساسیر» تاخت و آن را غارت و تسخیر نمود، و آن شهر را مرکز مذهبی امپراتوری رو به رشد اورارتو قرار داد. نیایشگاه اصلی خدا «هالدی» نیز در این شهر جای گرفت. بسیار روشن بود که نیرو گرفتن اورارتو موجب خشنودی آشور نخواهد بود. این مسئله موجب شد تا ایشپوئینی در سال 821 ق.م، مورد تاخت و تاز «شَمشی-اَدَد پنجم» شاه آشور قرار گیرد. آشوریان خود بر این اعدا هستند که در آن نبرد به «دریای برآمدن خورشید» (اشاره به دریای مازندران) رسیدند؛ با این حال، به نظر می رسد که ایشپوئینی در این نبرد پیروز شده باشد چرا که پس از آن، خود را «پادشاه سرزمین نایری»، «شاه شکوهمند»، و «شاه گیتی» خواند.

پس از او، فرزند جوانترش «مینوآ» پادشاه اورارتو شد (810 - 785 ق.م). مینوآ همچنین در واپسین سال های پادشاهی پدرش، همراه با او به اداره امور کشور مشغول بود. او همزمان با درگذشت شَمشی-اَدَد پنجم، تاخت و تاز خود را به جنوب باختری سرزمین اورارتو (یعنی ماننا و خرده پادشاهی های پیرامون آن) آغاز نمود. به احتمال قوی، شهبانوی آشور «سمیر امید» (811 - 805 ق.م) و فرزندش «اَدَد-نیراری سوّم» (811 - 783 ق.م)، با مینوآ، دو بار در ماننا (807 و 806 ق.م) و پنج بار در جنوب دریاچه وان - در «خوبوشکیه» (801، 798، 791، 785، 784 ق.م) و یک بار نیز در دره بالای فرات (786 ق.م) پیکار کردند. «شلمنصر چهارم» (783 - 773 ق.م) شاه بعدی آشور نیز از سال های 781 تا 778 ق.م با اورارتو در جنگ بود که به ظاهر کامیاب نگردید. در آن زمان، اورارتو برای آشور خطری جدی بشمار می رفت که با تسخیر موساسیر، حتی می توانست به طور مستقیم مرکز خاک آشور را مورد تهدید قرار دهد. پادشاه اورارتو دژ «مِشتا» (تاش تپه کنونی در نزدیکی میاندواب) را نیز در خاک ماننا احداث یا احیا کرد. در اوضاع و احوال زندگی خاور کهن، ساختن دژ گواه بر آن بود که سرزمین مورد نظر به حاکم نشین تبدیل شده است. با این وجود در سده های هشتم و نهم ق.م، در آشور و اورارتو هنوز رسم بود که حاکم یا جانشین پادشاه را برای حکومت بر ناحیه ای تعیین می کردند ولی پادشاهان محلی را نیز نگاه می داشتند و به همین دلیل است که دولت ماننا سقوط نکرد و هنوز به کار خود ادامه می داد.

اثر تاریخی آرگیشتی اوّل در شهر ایراوان، ارمنستان

«آرگیشتی یکم» (785 - 753 ق.م) در سال 782 ق.م، تختگاه تازه «اربونی» را ساخت که در محل پایتخت کنونی ارمنستان، ایروان، قرار داشت. در دوران پادشاهی او، ماننا هنوز تابع دولت اورارتو بود. او در جنوب ماننا، یعنی در شهرهای «آرستیا»، «بوشتو»، و «باروآتا»، سه بار (در سال های 780، 779، 777 ق.م) با لشکریان آشور پیکار کرد و حتی وارد دره رود دیاله و «نامار» شد که منابع اورارتو آنجا را «بابیلو» (یعنی بابل) می خواندند. بنابراین در آن دوره ماننا هنوز در دست اورارتو بوده است زیرا آنها در «پارسوآ» و «نامار» می جنگیدند و ناگزیر می بایست در سرزمین ماننا پایگاه داشته باشند. پیروزی او بر آشوریان، سبب شد تا شمال سوریه به تسخیر اورارتو درآید، و او اورارتو را نیرومندترین دولت خاورنزدیک پس از هیتی ساخت.

با این وجود، اندکی بعد، ماننا از اورارتو جدا گشت. به ظاهر وحدت دولت و کشور ماننا، که در تمام نواحی همسایه دریاچه اورمیه - مگر کرانه باختری و شمالی - گسترش یافته بود، در مبارزه با اورارتو استحکام و قوام می یافت. دولت ماننا در برابر شاهان اورارتو مقاوت شدیدی ابراز داشت. به رغم لشکرکشی های خانمان بر باد ده  آرگیشتی یکم در سال های 773، 772، 771، 769، 768 ق.م، و دو لکشرکشی جانشین وی «ساردوری دوّم» (753 - 735 ق.م)، اورارتوییان دیگر نتوانستند ماننا را مطیع خویش سازند.

جزئیات کلاهخود منسوب به ساردوری دوّم

با این حال گاهی موفقیت های جزئی نصیب ایشان می شد. برای نمونه، در سال 775 ق.م، «آرگیشتی» موفق به تصرف «بوشتو» شد و در 771 ق.م، نواحی جنوبی را در خاور دریاچه اورمیه و در 768 ق.م، «شهر شاهی» را تسخیر کرد. اما این فتوحات موقتی بود و منجر به اشغال دایمی آن سرزمین نگشت.

اما از آنجا که ساردوری دوّم (753 - 735 ق.م) بار دیگر به نامار لشکر کشید، به نظر می رسد که در پایان دوران حکومت آرگیشتی یکم، ماننا به طور کامل مطیع اورارتو بوده است. پادشاهی اورارتو در طول دوران سلطنت «ساردوری دوّم» در اوج قدرت خود بود.

زمانی که «روسای یکم» (735 - 714 ق.م)، فرزند ساردوری دوّم، به تخت شاهی اورارتو نشست، آشوریان تحت فرماندهی «تیگلات-پیلصر سوّم»، در حال تبدیل شدن به نیروی عظیمی بودند. آنها پیوسته به پادشاهی اورارتو می تاختند. سال های نخست پادشاهی «روسای یکم»، به جنگ با نیروهای آشوری سپری شد. این کشمش عوارض سنگینی بر پادشاهی اورارتو و اقتصاد آن وارد ساخت. اورارتوییان بسیاری از نواحی که در هنگام پادشاهی ساردوری دوّم به سرزمین خود ملحق ساخته بودند را از دست دادند.

سارگن، که در سال 722 ق.م در آشور به پادشاهی رسید، دشمنی با اورارتو را ادامه داده و سرانجام در سال 715 ق.م، ضربه نهایی را به اورارتو وارد ساخت و در یک جنگ تمام عیار، سخت سنگینی را به پادشاهی اورارتو تحمیل نمود. شرح این جنگ را در اینجا بخوانید. از آن پس، اورارتوییان مجبور شدند پیوسته خراج سنگینی را به دولت آشور بپردازند.

 

زوال

«آرگیشتی دوّم» (714 - 680) پادشاهی بعدی اورارتو بود که جز نام چیزی از دوران پادشاهی اش نمی دانیم.

«روسای دوّم» (680 - 639 ق.م) پادشاه بعدی اورارتو می باشد. او در سال 676 یا 675 ق.م، به همراه کیمریان علیه فریگیه لشکر کشید و این واقعه نشان دهند صلح و آشتی اورارتو با کیمریان در آن زمان است.

از دوران پادشاهی «ساردوری سوّم» (639 635 ق.م) نیز تقریبا هیچ چیز نمی دانیم.

«اِریمِنیا» پادشاه بعدی اورارتو می باشد (635 - 629 ق.م).

واپسین پادشاهان اورارتو نیز، «روسای سوّم» (629 - 615 ق.م)، «ساردوری چهارم» (615 - 598 ق.م)، «روسای چهارم» (598 - 590 ق.م) بودند.

اورارتو در فاصله میان سال های 615 - 605 ق.م تحت انقیاد دولت ماد درآمد. در سال 593 ق.م، یک منبع شرق باستان، برای آخرین بار از این پادشاهی یاد کرده آن را خودمختار، ولی تابع ماد می نامد.